زمان ، مکان و چگونگی شهادت امیرالمؤمنین علی (ع) - قسمت اول

---

---

زمان ، مکان و چگونگی شهادت امیرالمؤمنین علی (ع)

( قسمت اوّل )

---

---

ابن ملجم که مصمم به قتل امام على (ع)بود با یکى از خوارج به نام شبیب بن بجره که از قبیله اشجع بود ملاقات کرد و به او گفت: آیا طالب شرف دنیا و آخرت هستى؟ پرسید: منظورت چیست؟ گفت: به من در قتل على بن ابى طالب کمک کن . شبیب گفت: مادرت به عزایت‏ بنشیند ، مگر تو از خدمات و سوابق و فداکاریهاى على در زمان پیامبر اکرم (ص) اطلاع ندارى؟

ابن ملجم گفت: واى بر تو ، مگر نمى دانى که او قائل به حکمیت مردم در کلام خدا شد و برادران نمازگزار ما را به قتل رساند؟ بنابراین ، به انتقام برادران دینى خود ، او را خواهیم کشت .⁽¹⁾

شبیب پذیرفت و ابن ملجم شمشیرى تهیه کرد و آن را با زهرى مهلک آب داد و سپس در موعد مقرر به مسجد کوفه آمد .

آن دو در آنجا با قطام ، که در روز جمعه سیزدهم ماه رمضان معتکف بود، ملاقات کردند و او به آن دو گفت که مجاشع بن وردان بن علقمه نیز داوطلب شده است که با آنان همکارى کند . چون هنگام عمل فرا رسید قطام سرهاى آنان را با دستمالهاى حریر بست و هر سه شمشیرهاى خود را به دست گرفتند و شب را با کسانى که در مسجد مى ماندند به سر بردند و در مقابل یکى از درهاى مسجد که معروف به «باب السده‏» بود نشستند .⁽²⁾

امام علی (ع) ‏در شب شهادت

امام علی (ع) در ماه رمضان آن سال پیوسته از شهادت خود خبر مى‏داد . حتى در یکى از روزهاى میانى ماه ، هنگامى که بر فراز منبر بود ، دست‏به محاسن شریفش کشید و فرمود: «شقیترین مردم این موها را با خون سرم رنگین خواهد کرد». همچنین فرمود:

ماه رمضان فرا رسید و آن سرور ماههاست . در این ماه در وضع حکومت دگرگونى پدید مى‏آید . آگاه باشید که شما در این سال در یک صف (بدون امیر) حج‏خواهید کرد و نشانه اش این است که من در میان شما نیستم .⁽³⁾

اصحاب آن حضرت می گفتند: او با این سخن خبر از مرگ خود مى‏دهد ولى آن را درک نمى‏کنیم . ⁽⁴⁾ به همین جهت ، آن حضرت در روزهاى آخر عمر خود ، هر شب به منزل یکى از فرزندان خود مى‏رفت . شبى را در نزد فرزندش امام حسن‏  (ع) وشبى در نزد فرزندش امام حسین (ع) و شبى در نزد دامادش عبد الله بن جعفر شوهر حضرت زینب (ع) افطار مى‏کرد و بیش از سه لقمه غذا تناول نمى‏فرمود . یکى از فرزندانش سبب کم خوردن وى را پرسید . امام  علی (ع) فرمود: «امر خدا مى‏آید و من مى‏خواهم شکمم تهى باشد . یک شب یا دو شب بیشتر نمانده است‏» . پس در همان شب ضربت‏خورد .⁽⁵⁾

در شب شهادت افطار را میهمان دخترش ام کلثوم بود . در هنگام افطار سه لقمه غذا خورد و سپس به عبادت پرداخت و از اول شب تا صبح در اضطراب و تشویش بود . گاهى به آسمان نگاه مى‏کرد و حرکات ستارگان را در نظر مى‏گرفت و هرچه طلوع فجر نزدیکتر مى‏شد تشویش و ناراحتى آن حضرت بیشتر مى‏شد و مى‏فرمود: «به خدا قسم ، نه من دروغ مى‏گویم و نه آن کسى که به من خبر داده دروغ گفته است ؛ این است‏شبى که مرا وعده شهادت داده‏اند».⁽⁶⁾

این وعده را پیامبر اکرم (ص) به وى داده بود . امام على (ع) خود نقل مى‏کند که پیامبر اکرم (ص) در پایان خطبه‏اى که در فضیلت و احترام ماه رمضان بیان فرمود گریه کرد . عرض کردم: چرا گریه مى‏کنى؟ فرمود: براى سرنوشتى که در این ماه براى تو پیش مى‏آید:«کانی بک و انت تصلی لربک و قد انبعث اشقى الاولین و الآخرین شقیق عاقر ناقة ثمود فضربک ضربة على فرقک فخضب منها لحیتک‏» ⁽⁷⁾ . یعنى: گویا مى‏بینم که تو مشغول نماز هستى و شقیترین مردم جهان ، همتاى کشنده ناقه ثمود ، قیام مى‏کند و ضربتى بر فرق تو فرود مى‏آورد و محاسنت را با خون رنگین مى‏سازد .

بالاخره آن شب هولناک به پایان رسید و امام على (ع) در تاریکى سحر براى اداى نماز صبح به سوى مسجد حرکت کرد . مرغابیانى که در خانه بودند در پى او رفتند و به جامه اش آویختند . بعضى خواستند آنها را از او دور سازند . فرمود: «دعوهن فانهن صوائح تتبعها نوائح‏» یعنى: آنها را به حال خود بگذارید که فریاد کنندگانى هستند که نوحه گرانى در پى دارند .⁽⁸⁾

امام حسن (ع) گفت: این چه فال بدى است که مى‏زنى؟ فرمود: اى پسر ، فال بد نمى‏زنم ، لیکن دل من گواهى مى‏دهد که کشته خواهم شد .⁽⁹⁾

ام کلثوم از گفتار امام علی (ع) پریشان شد و عرض کرد: دستور بفرمایید که جعده به مسجد برود و با مردم نماز بگزارد .

حضرت فرمود: از قضاى الهى نمی توان گریخت . آن گاه کمربند خود را محکم بست و در حالى که این دو بیت را زمزمه مى‏کرد عازم مسجد شد .

اشدد حیازیمک للموت و لا تجزع من الموت فان الموت لاقیکا اذا حل بوادیکا⁽¹⁰⁾

کمر خود را براى مرگ محکم ببند ، زیرا مرگ تو را ملاقات خواهد کرد . و از مرگ ، آن گاه که به سوى تو در آید ، جزع و فریاد مکن .

امام علی (ع) وارد مسجد شد و به نماز ایستاد و تکبیر افتتاح گفت و پس از قرائت‏به سجده رفت . در این هنگام ابن ملجم در حالى که فریاد مى‏زد: «لله الحکم لا لک یا علی‏» ، با شمشیر زهر آلود ضربتى بر سر مبارک آن حضرت وارد آورد . از قضا این ضربت‏بر محلى اصابت کرد که سابقاً شمشیر عمرو بن عبدود بر آن وارد شده بود⁽¹¹⁾ و فرق مبارک آن حضرت را تا پیشانى شکافت .

مرحوم شیخ طوسى در «امالى‏» حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا  (ع) از پدران گرامیش از امام سجاد (ع) نقل مى‏کند:

ابن ملجم در حالى که حضرت على (ع) در سجده بود، ضربتى بر فرق مبارک آن حضرت وارد ساخت .⁽¹²⁾

مفسر معروف شیعه ابوالفتوح رازى در تفسیر خود نقل می کند: حضرت على  (ع) در نخستین رکعت از نمازى که ابن ملجم او را ضربت زد ، یازده آیه از سوره انبیاء راتلاوت کرد .⁽¹³⁾

دانشمند معروف اهل تسنن سبط ابن جوزى می نویسد: هنگامى که امام در محراب قرار گرفت چند نفر به او حمله کردند و ابن ملجم ضربتى بر آن حضرت فرود آورد ⁽¹⁴⁾ و بلافاصله با همراهانش گریختند .

خون از سر امام على (ع) در محراب جارى شد و محاسن شریفش را رنگین کرد . در این حال آن حضرت فرمود: «فزت و رب الکعبة‏» ، به خداى کعبه سوگند که رستگار شدم . سپس این آیه را تلاوت فرمود: منها خلقناکم و فیها نعیدکم و منها نخرجکم تارة اخرى .⁽¹⁵⁾

حضرت على (ع) وقتى ضربت‏خورد فریاد زد: او را بگیرید . مردم از پى ابن ملجم شتافتند و کسى به او نزدیک نمى‏شد مگر آنکه او را با شمشیر خود مى‏زد . پس قثم بن عباس پیش تاخت و او را بغل گرفت و به زمین کوبید .

چون او را به نزد امام على (ع) آوردند، به او گفت: پسر ملجم؟ گفت: آرى . وقتى حضرت ضارب را شناخت‏به فرزندش حسن فرمود:

مواظب دشمنت‏ باش ، شکمش را سیر و بندش را محکم کن . پس اگر مُردم او را به من ملحق کن تا در نزد پروردگارم با او احتجاج کنم و اگر زنده ماندم یا او را مى‏بخشم یا قصاص مى‏کنم .⁽¹⁶⁾

حسنین (ع) به اتفاق بنى هاشم ، امام على (ع) را در گلیم گذاشتند و به خانه بردند . بار دیگر ابن ملجم را به نزد آن حضرت آوردند . امیرالمؤمنین علی (ع) به او نگریست و فرمود: اگر من مُردم او را بکشید ، چنان که مرا کشته ، و اگر سالم ماندم خواهم دید که رأى من درباره او چیست؟ فرزند مرادى گفت: من این شمشیر را به هزار درهم خریده ام و به هزار درهم دیگر زهر داده ام . پس اگر مرا خیانت کند حق تعالى او را هلاک گرداند .⁽¹⁷⁾

در این موقع ام کلثوم به او گفت: اى دشمن خدا ، امیرالمؤمنین را کشتى؟ آن ملعون گفت: امیرالمؤمنین را نکشته ام ، بلکه پدر تو را کشته ام .

ام کلثوم گفت: امیدوارم که آن حضرت از این جراحت‏شفا یابد .

ابن ملجم باز با وقاحت گفت: می بینم که برایش گریان خواهى بود . والله که من او را ضربتى زده ام که اگر آن را در میان اهل زمین قسمت کنند همه را هلاک کند .⁽¹⁸⁾

قدرى شیر براى آن حضرت آوردند . کمى از آن شیر را نوشید و فرمود به زندانى خود نیز از این شیر بدهید و او را اذیت نکنید .

هنگامى که امام علی (ع) ضربت‏خورد پزشکان کوفه به بالین وى گرد آمدند . در بین آنان از همه ماهرتر اثیر بن عمرو بود که جراحات را معالجه مى‏کرد . وقتى او زخم را دید دستور داد شش گوسفندى را که هنوز گرم است‏برای او بیاورند . سپس رگى از آن بیرون آورد و در محل ضربت قرار داد و آن گاه که آن را بیرون آورد گفت: یا على وصیتهاى خود را بکن ، زیرا این ضربت‏به مغز رسیده و معالجه مؤثر نیست . در این هنگام امام کاغذ و دواتى خواست و وصیت‏خود را خطاب به دو فرزندش حسن (ع) و حسین (ع) نوشت .

پی نوشت‏ها:

1- کشف الغمة، ج‏1، ص 571.

2- مروج الذهب، ج‏2، ص 424، تاریخ طبرى، ج‏6، ص‏83؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج‏6، ص 115؛ کامل ابن اثیر، ج‏3، ص 195؛ مقاتل الطالبیین، ص 32؛ البدایة والنهایة، ج‏7، ص 325؛ الاستیعاب، ج‏2، ص 282؛ روضة الواعظین، ج‏1، ص 161.

3- ارشاد مفید، ص 151(چاپ اسلامیه)؛ روضة الواعظین، ج‏1، ص‏163.

4- ارشاد مفید، ص 151(چاپ اسلامیه)؛ روضة الواعظین، ج‏1، ص‏163.

5- ارشاد، ص 151; روضة الواعظین، ج‏1، ص 164؛ کشف الغمة، ج‏1، ص 581.

6- روضة الواعظین، ج‏1، ص 164.

7- عیون اخبار الرضا، ج‏1، ص‏297، (چاپ قم).

8- تاریخ یعقوبى، ج‏2، ص 212؛ ارشاد، ص 652؛ روضة الواعظین، ج‏1، ص 165؛ مروج الذهب، ج‏2، ص 425.

9- کشف الغمة، ج‏1، ص 584.

10- مروج الذهب، ج‏2، ص‏429؛ مقاتل الطالبیین، ص 31.

11- کشف الغمة، ج‏1، ص 584.

12- بحار الانوار، نقل از امالى، ج‏9، ص 650(طبع قدیم).

13- تفسیر ابو الفتوح رازى، ج‏4، ص 425.

14- تذکرة الخواص، ص‏177(چاپ نجف).

15- سوره طه، آیه 55:شما را ازخاک آفریدیم و در آن بازتان مى گردانیم و بار دیگر از آن بیرونتان مى آوریم .

16- تاریخ یعقوبى، ج‏2، ص 212.

17- کشف الغمة، ج‏1، ص‏586؛ تاریخ طبرى، ج‏6، ص 185.

18- مقاتل الطالبیین، ص‏36؛ الاخبار الطوال، ص 214؛ طبقات ابن سعد، ج‏2، ص 24; کامل ابن اثیر، ج‏3، ص‏169؛ تاریخ طبرى، ج‏6، ص 85؛ عقد الفرید، ج‏4، ص‏359؛ کشف الغمة، ج‏1، ص‏586.

* فروغ ولایت ص‏733

* آیت الله شیخ جعفر سبحانى